Ik zou jullie graag iets willen vertellen over stikstof, of beter gezegd: stikstofverbindingen. Het is heel veel in het nieuws en ik merk dat de problematiek voor veel mensen nieuw is. In mijn werk heb ik er veel mee te maken. En nee, ik heb niets tegen boeren, die zijn ook ‘slachtoffer’ van het grootschalige, intensieve denken. Maar het roer moet wel drastisch om en daar zijn we met elkaar verantwoordelijk voor. 

Is het erg? 

Ja, de situatie is echt dramatisch voor de natuur. De grootste problemen ondervindt de natuur op de droge zandgronden, duinen en hoogvenen. Die is gewoon ziek. Ongeveer half Nederland dus. Ook de Utrechtse Heuvelrug. Soorten die afhankelijk zijn van deze gebieden nemen enorm af. Door de overmaat aan stikstof verdwijnen bloemen, waardoor veel insecten verdwijnen en daardoor de vogels. Kale grond raakt begroeid onder een dikke grasmat, waardoor veel insectensoorten (graafbijen, loopkevers etc.) verdwijnen. Daardoor is de tapuit (vogel) en duinpieper al verdwenen in het binnenland. Door kalkgebrek worden koolmezen met kromme pootjes geboren en sterven in het nest, als het al lukt om goede eieren te produceren. Op steeds meer plekken sterven eiken door de verzuring. En eiken zijn een enorme bron van biodiversiteit. Het wordt stil in de natuur. 

Lees meer in de presentatie van Prof. Siepel (Radboud Universiteit) over de relatie insectensterfte en de stikstofproblematiek: https://www.veldwerkplaatsen.nl/veldwerkplaats/bevorderen-diversiteit-en-massaliteit-insecten 

Anders dan veel mensen denken is voor de Nederlandse natuur het stikstofoverschot een veel groter en acuter probleem dan klimaatverandering. Ook verdroging is een groot probleem dat de stikstofproblematiek versterkt. 

Wat is het probleem?

Stikstof is in de basis een essentieel onderdeel van de natuur. We kunnen niet zonder. Bijna 80% van de lucht bestaat eruit. Maar het kan als verbinding met andere stoffen reageren, waardoor o.a. stikstofoxide en ammoniak ontstaat. Het gaat om de stikstofverbindingen die schadelijk zijn. Maar makkelijker om gewoon stikstof te zeggen.

Stikstof zorgt in de eerste plaats voor vermesting. De natuur op de zandgronden is namelijk juist ‘gewend’ aan heel weinig stikstof, veel bloeiende planten floreren dan (ook tussen de heide), met veel insecten en vogels tot gevolg. Overal zijn kale zanderige plekjes, waar loopkevers en graafbijen leven. In vennen en beken is het water helder en voedselarm. Door de overmaat van stikstof winnen enkele soorten zoals bramen en pijpestrootje het van de rest, waardoor heides en duinen dichtgroeien, vennen veralgen met enorm verlies aan biodiversiteit tot gevolg. Ook de verhoging van het stikstofgehalte IN planten zorgt voor problemen.  

Het is eigenlijk net als met vet en suiker: je hebt het nodig, maar teveel is teveel. 

Een minimaal zo groot probleem is de verzuring. Door constante toevoer van stikstof gaat de pH steeds verder naar beneden, het wordt dus zuurder. De natuurlijke buffering die de zure neerslag als het ware wegvangt raakt op. Gevolg is dat belangrijke mineralen oplossen (calcium, kalium etc.) die voor planten en dieren essentieel zijn en de grond in verdwijnen door uitspoeling. Schimmels sterven ook; schimmels die essentieel zijn voor veel planten en bomen voor de toevoer van mineralen. Veel planten en dieren krijgen daardoor grote mineralentekorten (voedselkwaliteit), maar ook de kwantiteit neemt af. Maar enkele soorten kunnen deze verzuring aan. De heide bijvoorbeeld lukt het nog vaak een tijd, maar je krijgt ‘VVV-heide’, geen andere soort meer te zien, een paarse monocultuur. Mooi in augustus, maar verder ecologisch weinig waardevol. 

Let op: de verzuring is cumulatief, oftewel de verzuring uit het verleden telt ook mee. Als we nu stoppen met stikstof uitstoten is het nog steeds even zuur, zelfs dan is het probleem nog niet opgelost, je zult dan nog steeds iets moeten doen om de huidige verzuring terug te draaien. Of honderden, zo niet duizenden jaren wachten. 

Natuurbeheerders moeten steeds meer doen om de gevolgen van de vermesting/verzuring tegen te gaan. Maar dat betekent vaak ingrijpen: plaggen, afgraven of zelfs bomen kappen om meer leefgebied te maken voor de getroffen soorten die steeds zeldzamer worden. Maatregelen waar mensen dan weer boos over worden. En plaggen is in droge gebieden ook niet goed zo blijkt steeds meer. Beste is om de bodem met rust te laten. Er valt gewoon niet tegenop te beheren….het probleem moet bij de bron worden aangepakt. 

Voor wie wil: bijgaand artikel is interessant om te lezen en geeft meer wetenschappelijke achtergrondinformatie: https://www.b-ware.eu/sites/default/files/publicaties/Bergsmaetal2018.pdf 

Waar komt de stikstof vandaan?

Ca 31% komt uit het nabije buitenland (zoals België en Duitsland), huishoudens ruim 6%, wegverkeer ruim 6%, industrie/scheepvaart/luchtvaart 11% en landbouw 45%. (landelijke en openbare cijfers van het RIVM, zie de taartdiagram die het AD maakte). De cijfers geven een landelijk beeld, per locatie kan dit flink verschillen. Er is ook kritiek op de berekeningen. Ook TNO geeft aan dat het verfijnder en preciezer kan. Neemt niet weg dat de grote lijn wel duidelijk aangeeft uit welke bronnen de stikstof komt en in welke richting we de oplossingen moeten zoeken. Bovenal: de doorgaande verzuring en vermesting en de achteruitgang van vegetatie en insecten en vogels is duidelijk te zien en te meten op de zandgronden. De natuur liegt niet. 

Lees hier meer in de interessante factsheet van TNO: https://www.tno.nl/nl/over-tno/nieuws/2019/10/factsheet-stikstofemissie/

Er is door de rijksoverheid ook gekeken naar de herkomst van stikstof in onze meest bijzondere natuurgebieden: Natura 2000. Daaruit blijkt dat landbouw de grootste bron van stikstof (ammoniak) is, zie de staafdiagram. Landbouw, of beter gezegd intensieve veeteelt is dus de grootste post en let op: onze stikstofexport is veel groter dan onze import. Mopperen op de buren mag pas als we onze eigen uitstoot flink hebben teruggebracht. Kijken we alleen naar onze eigen uitstoot, dan is 65% van onze uitstoot afkomstig uit de landbouw/veeteelt, daarom is de meeste winst daar te halen. Maar ook andere bedrijfstakken zullen aan de bak moeten. 

Stikstofoxide komt vooral van het wegverkeer (uitstoot), industrie en huishoudens (o.a. gasverwarming en houtrook) en klein beetje uit de luchtvaart. Ammoniak komt voornamelijke van de veeteelt. Vooral de menging van poep en plas (drijfmest) is funest, dan ontstaat ammoniak. Dat gebeurt vooral in stallen, koeien die buiten lopen veroorzaken dit niet of nauwelijks. 

We hebben zoveel ammoniak doordat we een intensieve veehouderij hebben die veel veevoer uit het buitenland haalt (stikstofimport),door kunstmest en het houden van dieren in stallen. Ook een fors deel van Nederland wordt benut voor verbouwing van veevoedergewassen, die geconcentreerd in een paar gebieden terechtkomen. 3/4 wordt vervolgens geëxporteerd en wij blijven letterlijk met de ‘shit’ achter. 

Bio-landbouw en zeker ook de biodynamische variant hebben een beter sluitende kringloop, waardoor zij niet de veroorzakers zijn van deze problematiek.

Maar de stikstofuitstoot is toch enorm gedaald?

Dat klopt! Maar het probleem is: het is nog steeds teveel, waardoor de vermesting en verzuring doorgaat. Als je van 200 km/uur 160 gaat rijden, rij je nog steeds te hard. 

Maar de zure regen dan? Die kwam toch ook niet?

Klopt gedeeltelijk. Door de introductie van de katalysator en aanpassingen in de industrie is verzuring door zwavel enorm afgenomen, dat was  de grootste klap. Maar de verzuring door stikstof is stilletjes doorgegaan, waardoor het op veel plekken nu zuurder is dan in de jaren ’80. In Oost-Europa heeft het wel degelijk toegeslagen. 

Zijn er ook oplossingen?

Gelukkig wel, maar dit vergt een enorme omslag in de landbouw en veranderingen in de industrie en wegverkeer. De grootste vervuilers vlakbij natuurgebieden zouden op korte termijn uitgekocht moeten worden, conform voorstel Remkes We moeten vervolgens toe naar een natuurinclusieve landbouw waarin kringlopen sluitend zijn en de natuur gebruikt wordt als hulpbron. Gevolg is: minder of geen kunstmest en import van veevoer, veel minder dieren, minder export van vlees, meer koeien in de wei, een mooier en levendig landschap, zowel op het platteland als in de natuurgebieden. Biologisch en biodynamisch zijn hier het meest ver in. 

Industrie en verkeer zullen ook moeten bewegen door te investeren in schonere fabrieken. Uitstoot van huishoudens kan dalen door meer te isoleren, over te gaan op elektriciteit en minder vaak de open haard te stoken. Auto’s moeten schoner worden. Diesels stoten relatief veel stikstof uit en kan je dus beter vervangen door schonere benzineauto’s of elektrische auto’s zijn qua stikstofuitstoot ook beter (de accudiscussie is daarbij een apart thema, daar heb ik te weinig kennis van). Waterstof is ook een wenkend perspectief. In die zin is aanpak CO2 ook goed voor de stikstofproblematiek. 

De natuur zal ook opgeknapt moeten worden. Waar mogelijk door hogere grondwaterstanden waardoor de pH weer omhoog gaat, maar ook bemesting met bijvoorbeeld steenmeel waarmee nu druk wordt geëxperimenteerd. Dit brengt de hoognodige mineralen terug in het systeem en zorgt voor een hoger ph. Maar: de veiligheid moet eerst nog worden bewezen voordat het grootschalig ingezet kan worden. 

Waarom is dit verhaal zo weinig bekend?

Ik denk dat de natuurorganisaties tegen beter weten in hoopten dat het wel beter zou gaan, het zijn ook niet van die protesttypes. Milieu-organisaties gingen vooral op klimaatverandering zitten en ‘vergaten’ dit thema een beetje. Groen werd synoniem met klimaatbeleid. Ook binnen een partij als GroenLinks valt mij op, tot mijn verdriet. LTO/VVD/CDA deden er veel aan om het probleem te bagetalliseren en doen dat nog steeds, enkele partijleden uitgezonderd. Nu komt alles als een complete verrassing. 

Kan jij en ik wat doen?

Allerbelangrijkste: steun boeren die op de goede weg zijn, koop zoveel mogelijk biologisch, betaal fatsoenlijke prijzen voor je eten zodat boeren niet zo intensief hoeven te werken en eet minder vlees. 

Maar ook: rij max 100 op de snelweg, verkoop je oude diesel of oude benzineauto, isoleer je huis en ga van het gas af als je dit kunt betalen, stook niet teveel houtvuurtjes en denk na of je wilt stemmen op partijen die dit systeem mogelijk gemaakt hebben en maar blijven verdedigen tegen beter weten in. 

Banken en supermarkten zouden ook moeten bewegen om de  transitie richting natuurinclusieve landbouw te ondersteunen. 

De politiek moet zorgen voor een stabiel en sociaal beleid waardoor boeren, industrie, wegverkeer etc. weten waar ze aan toe zijn en gericht kunnen werken richting natuurinclusieve landbouw en een schoon milieu. 

Voor alle duidelijkheid: ik wil niet minder boeren, ik zou graag een andere wijze van produceren zien, want boeren hebben we keihard nodig voor de productie van gezond voedsel en het beheer van een mooi landschap. 

Ik hoop dat jullie het interessant vonden om te lezen. 

Over mijzelf: ik ben in 2004 afgestudeerd Bos- en Natuurbeheerder (Wageningen Universiteit) en heb de afgelopen jaren talloze kennisbijeenkomsten bijgewoond over dit thema. 

N.a.v. diverse opmerkingen – het kan altijd beter- heb ik dit stuk iets aangepast, de strekking is hetzelfde gebleven.m

Bron: Wanne Roetemeijer